การเก็บยาตามวิธีการของโบราณ ถ้าหากจะพิจารณาให้ดีแล้ว เห็นว่ามีความสำคัญมาก สำคัญทั้งทางด้านให้ได้ตัวยา มีสรรพคุณดีและทั้งทางด้านการสงวนพันธุ์ของพืชสมุนไพรของตัวยาให้คงไว้อยู่ตลอดไปเก็บยาต่าง ๆ ต้องปฏิบัติให้ถูกต้องตามกาลเวลา วิธีการเก็บยาของแพทย์แผนโบราณมี 4 วิธี คือ การเก็บยาตามฤดู การเก็บยาตามทิศทั้ง 4 การเก็บยาตามวันและเวลา การเก็บยาตามยาม (กาลเวลา)
การเก็บตัวยาตามฤดู เก็บดังนี้
1) คิมหันตฤดู (ฤดูร้อน) เก็บ เหง้า หัว แก่น ราก จึงจะได้ยามีสรรพคุณดี
2) วสันตฤดู (ฤดูฝน) เก็บ ใบ ดอก ลูกหรือฝัก จึงจะได้ยามีสรรพคุณดี
3) เหมันตฤดู (ฤดูหนาว) เก็บ เปลือกไม้ กระพี้ และเนื้อไม้ จึงจะด้ามีสรรพคุณดี
การเก็บตัวยาตามทิศทางทั้ง 4
1) วันอาทิตย์ วันอังคาร เก็บยา ทิศตะวันออก
2) วันจันทร์ วันเสาร์ เก็บยา ทิศตะวันตก
3) วันพุธ วันศุกร์ เก็บยา ทิศใต้
4) วันพฤหัสบดี เก็บยา ทิศเหนือ
ในการเก็บยาตามทิศนี้ ให้ถือเอาที่อยู่ของหมอผู้เก็บยาเป็นศูนย์กลาง
การเก็บตัวยาตามวันและเวลา
1) วันอาทิตย์ เช้าเก็บต้น สายเก็บใบ เที่ยงเก็บราก เย็นเก็บเปลือก
2) วันจันทร์ เช้าเก็บราก สายเก็บแก่น เที่ยงเก็บใบ เย็นเก็บเปลือก
3) วันอังคาร เช้าเก็บใบ สายเก็บเปลือก เที่ยงเก็บต้น เย็นเก็บราก
4) วันพุธ เช้าเก็บราก สายเก็บเปลือก เที่ยงเก็บต้น เย็นเก็บแก่น
5) วันพฤหัสบดี เช้าเก็บแก่น สายเก็บใบ เที่ยงเก็บราก เย็นเก็บเปลือก
6) วันศุกร์ เช้าเก็บใบ สายเก็บราก เที่ยงเก็บเปลือก เย็นเก็บต้น
7) วันเสาร์ เช้าเก็บราก สายเก็บต้น เที่ยงเก็บเปลือก เย็นเก็บใบ
การเก็บตัวยาตามยาม(กาลเวลา)
1) กลางวัน
(06.00-09.00 น.) ยาม 1 เก็บ ใบ ดอก ลูก
(09.00-12.00 น.) ยาม 2 เก็บ กิ่ง ก้าน
(12.00-15.00 น.) ยาม 3 เก็บ ต้น เปลือก แก่น
(15.00-18.00 น.) ยาม 4 เก็บ ราก
2) กลางคืน
(18.00-21.00 น.) ยาม 1 เก็บ ราก
(21.00-24.00 น.) ยาม 2 เก็บ ต้น เปลือก แก่น
(24.00-03.00 น.) ยาม 3 เก็บ กิ่ง ก้าน
(03.00-06.00 น.) ยาม 4 เก็บ ใบ ดอก ลูก
จุลพิกัด
จุลพิกัด จุลพิกัด คือ จำกัดตัวยาน้อยอย่าง หรือพิกัดที่เรียกชื่อตรงตามตัวยา มักจะเป็นตัวยาอย่างเดียวกัน หรือส่วนมากมีตัวยาเพียง 2 อย่างเท่านั้น แต่เป็นตัวยาชนิดเดียวกัน ต่างกันที่ขนาด ต่างกันที่สี ต่างกันที่รส ต่างกันที่ชนิด (เพศผู้ – เพศเมีย) ต่างกันจากถิ่นที่เกิด ตัวอย่างเช่น พวกที่ต่างกันที่ขนาด 1 กระพังโหมทั้ง 2 คือ กระพังโหมน้อย กระพังโหมใหญ่ 2 ข่าทั้ง 2 คือ ข่าเล็ก ข่าใหญ่ 3 ตับเต่าทั้ง 2 คือ ตับเต่าน้อย ตับเต่าใหญ่ 5 เปล้าทั้ง 2 คือ เปล้าน้อย เปล้าใหญ่ 5 เร่วทั้ง 2 คือ เร่วน้อย เร่วใหญ่ 6 ส้มกุ้งทั้ง 2 คือ ส้มกุ้งน้อย...Continue reading→
พิกัดยา 2 สิ่ง
พิกัดยา 2 สิ่ง 1) พิกัดทเวคันธา (ทเวสุคนธ์) คือ จำกัดจำนวนตัวยาที่มีกลิ่นหอม 2 อย่างคือ รากบุนนาค ขับลมในลำไส้ รากมะซาง แก้โลหิต แก้กำเดา 2) พิกัดทเวติคันธา คือ จำกัดจำนวนตัวยาที่มีกลิ่นหอม 3 อย่างในยา 2 สิ่ง คือ ดอกบุนนาค บำรุงโลหิตแก้กลิ่นเหม็นสาบสางในร่างกาย แก่นบุนนาค แก้รัตตะปิตตะโรค รากบุนนาค ขับลมในลำไส้ ดอกมะซาง ทำใจให้ชุ่มชื่นชูกำลัง แก่นมะซาง แก้คุดทะราด แก้เสมหะ แก้ไข้สัมประชวร รากมะซาง แก้โลหิต แก้กำเดาContinue reading→
พิกัดยา 3 สิ่ง
พิกัดยา 3 สิ่ง คือ การจำกัดจำนวนตัวยา 3 อย่าง 1) พิกัดตรีผลา คือ จำกัดจำนวนผลไม้ 3 อย่าง คือ ลูกสมอพิเภก ลูกสมอไทย ลูกมะขามป้อม สรรพคุณ แก้ปิตตะวาตะ สมหะในกองธาตุ ฤดู อายุ และกองสมุฏฐาน 2) พิกัดตรีกฏุก คือ จำกัดจำนวนตัวยาที่มีรสเผ็ดร้อน 3 อย่าง คือ เหง้าขิงแห้ง เมล็ดพริกไทย ดอกดีปลี สรรพคุณ แก้วาตะเสมหะ ปิดตะวาตะในกองธาตุ ฤดู อายุ และกองสมุฏฐาน 3) พิกัดตรีสาร คือ จำนวนตัวยาที่ให้คุณในฤดูหนาว 3 อย่าง คือ รากเจตมูลเพลิง เถาสะค้าน รากช้าพลู สรรพคุณ แก้วาตะเสมหะ ปิดตะวาตะในกองธาตุ ฤดู อายุ และกองสมุฏฐาน...Continue reading→
พิกัดยา 4 สิ่ง
พิกัดยา 4 สิ่ง 1) พิกัดจตุกาลธาตุ คือ จำนวนตัวยาแก้ธาตุตามเวลา 4 อย่าง คือ หัวว่านน้ำ รากเจตมูลเพลิง รากแคแตร รากนมสวรรค์ สรรพคุณ แก้ธาตุพิการ บำรุงธาตุ แก้จุกเสียด แก้เสมหะ แก้โลหิตในท้อง ขับลมในท้อง แก้ไข้ 2) พิกัดจตุทิพคันธา คือ จำนวนยาที่มีกลิ่นหอมดังกลิ่นทิพย์ 4 อย่าง คือ รากมะกล่ำเครือ รากชะเอมเทศ ดอกพิกุล เหง้าขิงแครง สรรพคุณ บำรุงธาตุ บำรุงหัวใจ แก้เสมหะ แก้ลมปั่นป่วน แก้พรรดึก 3) พิกัดจตุผลาธิตะ คือ จำนวนผลไม้ให้คุณ 4 อย่าง คือ ลูกสมอไทย ลูกสมอภิเภก ลูกมะขามป้อม ลูกสมอเทศ สรรพคุณ ถ่ายไข้ ถ่ายลมแก้โรคตา บำรุงธาตุ ผายธาตุ ...Continue reading→
พิกัดยา 5 สิ่ง
พิกัดยา 5 สิ่ง 1) พิกัดเบญจกูล คือ จำกัดจำนวนตระกูลยา (เครื่องยา) ที่มีรสร้อน 5 อย่าง คือ ดอกดีปลี รากช้าพลู เถาสะค้าน รากเจตมูลเพลิง เหง้าขิงแห้ง สรรพคุณ กระจายกองลมและโลหิต แก้คูถเสมหะ แก้ลมพานไส้ บำรุงกองธาตุทั้ง 4 2) พิกัดเบญจอมฤต คือ จำกัดตัวยาดังน้ำทิพย์ 5 อย่าง คือ น้ำนมสด น้ำนมส้ม น้ำอ้อย น้ำผึ้ง น้ำมันเนย สรรพคุณ บำรุงกำลัง บำรุงธาตุไฟ ขับลมให้แล่น ทั่วกาย แก้ไข้ตรีโทษ ผายธาตุ แก้กำเดาและลม กระจายเสมหะ 3) พิกัดเบญจผลธาตุ คือ จำกักจำนวนตัวยาที่แก้ผลธาตุได้ 5 อย่าง คือ หัวกกลังกา หัวเต่าเกียด หัวแห้วหมู หัวหญ้าชันกาด...Continue reading→
พิกัดยา 7 สิ่ง
พิกัดยา 7 สิ่ง 1) พิกัดสัตตะเขา คือ กำหนดจำนวนเขาสัตว์ 7 อย่าง คือ เขาวัว เขาควาย เขากระทิง เขากวาง เขาแพะ เขาแกะ เขาเลียงผา สรรพคุณ ดับพิษ ถอนพิษ ถอนพิษผิดสำแดง แก้พิษไข้ร้อน ไข้พิษไข้กาฬ 2) พิกัดสัตตะปะระเหมะ คือ จำกัดจำนวนตัวยาแก้เมือกมัน เสมหะมีกลิ่น 7 อย่าง คือ ต้นตำแยตัวผู้ ต้นตำแยตัวเมีย ต้นก้นปิด ลูกกระวาน โกฐกระดูก ลูกรักเทศ ตรีผลาวะสัง สรรพคุณ ชำระมลทินโทษให้ตก แก้อุจจาระธาตุลามก ชำระเมือกมันในลำไส้ แก้ปะระเมหะ 20 ประการ 3) พิกัดสัตตะโลหะ คือ จำกัดจำนวนตัวยาที่มีชื่อเป็นทอง 7 อย่าง คือ รากทองกวาว รากทองหลางหนาม รากทองหลางใบมน...Continue reading→
พิกัดยา 9 สิ่ง
พิกัดยา 9 สิ่ง 1) พิกัดเนาวหอย คือ จำกัดจำนวนหอย 9 อย่าง คือ เปลือกหอยกาบ เปลือกหอยขม เปลือกหอยแครง เปลือกหอยนางรม เปลือกหอยพิมพการัง เปลือกหอยตาวัว เปลือกหอยจุ๊บแจง เปลือกหอยมุก เลือกหอยสังข์ สรรพคุณ ขับลมในลำไส้ และล้างลำไส้ แก้โรคกระษัย แก้ไตพิการ ขับนิ่ว ขับปัสสาวะ บำรุงกระดูก 2) พิกัดเนาวเขี้ยว คือ จำกัดจำนวนเขี้ยวสัตว์ 9 อย่าง คือ เขี้ยวหมูป่า เขี้ยวหมาป่า เขี้ยวหมี เขี้ยวเสือ เขี้ยวช้าง (งาช้าง) เขี้ยวแรด เขี้ยวเลียงผา เขี้ยวจระเข้ไข้กาฬ เขี้ยวปลาพะยูน สรรพคุณ รสจืด คาวเย็น ใช้ดับพิษในกระดูก ในข้อในเส้นเอ็น รวมถึงการบวมภายนอก แก้พิษร้อน ถอนพิษไข้ ดับพิษ แก้ไข้พิษ ไข้กาฬตักศิลา...Continue reading→
พิกัดยา 10 สิ่ง
พิกัดยา 10 สิ่ง 1) พิกัดทศกุลาผล คือ กำหนดจำนวนยาเป็นตระกูล 10 อย่าง คือ ลูกผักชีทั้ง 2 (ผักชีล้อม – ผักชีลา) ลูกเร่วทั้ง 2 (เร่วน้อย – เร่วใหญ่) ชะเอมทั้ง 2 (ชะเอมไทย – ชะเอมเทศ) ลำพันทั้ง 2 (ลำพันแดง – ลำพันขาว) อบเชยทั้ง 2 (อบเชยไทย – อบเชยเทศ) สรรพคุณ แก้ไข้เพื่อดีและเสหะ ขับลมในลำไส้ บำรุงธาตุ บำรุงปอด แก้รัตตะปิตตะโรค แก้ลมอัมพฤกษ์อัมพาต บำรุงกำลัง แก้ไข้ บำรุงดวงจิตให้ชุ่มชื่น 2) พิกัดทศมูลใหญ่ คือ กำหนดจำนวนรากไม้ 10 อย่าง คือ (รวมเบญจมูลน้อย และเบญจมูลใหญ่เข้าด้วยกัน) หญ้าเกล็ดหอยน้อย หญ้าเกล็ดหอยใหญ่...Continue reading→
พิกัดพิเศษ
พิกัดพิเศษ 1) พิกัดโกฐพิเศษ คือ กำหนดจำนวนโกฐพิเศษ 3 อย่าง คือ โกฐกะกลิ้ง โกฐกักกรา โกฐน้ำเต้า สรรพคุณ แก้โรคในปากในคอ ขับพยาธิ แก้พิษสัตว์กัดต่อย แก้ไข้ในกองอติสาร ขับลมในลำไส้ แก้หนองใน ขับระดูร้าย แก้ริดสีดวงทวาร 2) พิกัดเทียนพิเศษ คือ กำหนดจำนวนเทียนพิเศษ 3 อย่าง คือ เทียนลวด หรือ เทียนหลอด เทียนขม เทียนแกลบ สรรพคุณ แก้ลม เสมกะดีละคนกัน แก้พิษโลหิต แก้ดีพิการ แก้ลมขึ้นเบื้องสูง ทำให้หูอื้อตาลาย แก้ไข้ แก้ครั่นเนื้อครั่นตัว แก้ลม 3) พิกัดบัวพิเศษ คือ จำกัดจำนวนดอกบัวพิเศษ 6 อย่าง คือ บัวหลวงแดง บัวหลวงขาว บัวสัตตบงกชแดง บัวสัตตบงกชขาว บัวเผื่อน บัวขม...Continue reading→
มหาพิกัดตรี (ยา 3 สิ่ง)
มหาพิกัดตรี (ยา 3 สิ่ง) มหทพิกัดตรีผลา ตรีผลาเป็นพิกัดยาในคิมหันตฤดู (ฤดูร้อน) ถ้าจะใช้แก้ในสมุฏฐานต่างๆ จะใช้ส่วนของตัวยาในพิกัดแตกต่างกัน ดังนี้ 1) มหาพิกัดตรีผลา ถ้าจะแก้เสมหะสมุฏฐาน มีส่วนและตัวยาดังนี้ ลูกสมอภิเภก 8 ส่วน (ปิตตะ) ลูกสมอไทย 4 ส่วน (วาตะ) ลูกมะขามป้อม 12 ส่วน (เสมหะ) 2) มหาพิกัดตรีผลา ถ้าจะแก้ปิตตะสมุฏฐาน มีส่วนและตัวยาดังนี้ ลูกสมอภิเภก 12 ส่วน (ปิตต) ลูกสมอไทย 8 ส่วน (วาตะ) ลูกมะขามป้อม 4 ส่วน (เสมหะ) 3) มหาพิกัดตรีผลา ถ้าจะแก้วาตะสมุฏฐาน มีส่วและตัวยาดังนี้ ลูกสมอภิเภก 4 ส่วน (ปิตต) ลูกสมอไทย 12 ส่วน (วาตะ) ลูกมะขามป้อม 8 ส่วน (เสมหะ)...Continue reading→