ชื่อสมุนไพร : ดีปลี
ชื่ออื่น ๆ : ประดงข้อ, ปานนุ, พิษพญาไฟ, บีกผัวะ, ดีปลีเชือก, บี้ฮวด
ชื่อสามัญ : long pepper
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Piper retrofractum Vahl.
ชื่อวงศ์ : PIPERACEAE
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ต้นดีปลี เป็นไม้เถาเนื้อแข็ง ขึ้นเลื้อยพัน ลำต้นค่อนข้างกลมเรียบ เปราะ หักง่าย บริเวณข้อมีรากสำหรับยึดเกาะ แตกกิ่งก้านมาก
- ใบดีปลี เป็นใบเดี่ยวออกเรียวสลับตามข้อใบ รูปไข่แกมขอบขนาน กว้าง 3-5 เซนติเมตร ยาว 7-10 เซนติเมตร ผิวด้านหลังใบเป็นมัน หลังใบมีขนปกคลุมเล็กน้อย โคนเบี้ยว ปลายแหลม ขอบเรียบ มีเส้นใบออกจากโคน 3-5 เส้น ก้านใบยาว 1-1.5 เซนติเมตร ใบยอดกิ่งไม่มีก้าน ใบและเถามีรสเผ็ดร้อน
- ดอกดีปลี เป็นช่อตั้งตรงข้ามกับใบ ออกเป็นช่อจากง่ามใบ หรือปลายยอด มีดอกย่อยเรียงกันอัดแน่นบนแกนช่อลักษณะเป็นแท่งกลมยาวทรงกระบอก ปลายเรียวมน ยาวประมาณ 1-2 นิ้ว สีเขียว เมื่อแก่มีสีเหลืองอมแดง มีขนปกคลุมเล็กน้อย ไม่มีก้านดอกย่อย ช่อดอกเพศผู้และเพศเมียอยู่ต่างต้นกัน ไม่มีกลีบเลี้ยงและกลีบดอก ก้านช่อดอกยาวเท่ากับก้านใบ ช่อดอกเพศผู้ยาว 4-5 เซนติเมตร เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 3 มม. ก้านดอกยาว 2-3.5 ซม. มีเกสรเพศผู้ 2-3 อัน ช่อดอกเพศเมีย ยาว 3-4 เซนติเมตร เส้นผ่าศูนย์กลาง 1 มม.
- ผลดีปลี ผลสดอัดกันแน่นบนแกนช่อ ยาว 2.5-5 เซนติเมตร ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 1 เซนติเมตร โคนกว้าง ปลายมน ผิวผลเรียบ ผลย่อยขนาดเล็กจะติดกันเป็นแท่งหลอมรวมกัน แยกจากกันไม่ได้ ผลมีรสเผ็ดร้อน มีสีเขียวเมื่อสุกสีน้ำตาลแกมแดง ผลย่อยมีเมล็ดเดียว เมล็ดมีขนาดเล็กมาก กลมและแข็ง
ส่วนที่ใช้เป็นยา : เถา, ดอก, ใบ, ราก
สรรพคุณ ดีปลี :
- เถา รสเผ็ดร้อน แก้พิษงู แก้ไอ ขับเสมหะ แก้ปวดฟัน แก้ปวดท้อง แก้จุกเสียด แก้ริดสีดวงทวาร แก้ลม เจริญอาหาร แก้มุตฆาต (เมื่อปัสสาวะออกมาจะปวด ขัด เจ็บ เป็นหนองข้นขุ่น)
- ผล รสเผ็ดร้อน แก้อาการท้องขี้น แก้หืดไอ ขับเสมหะ ขับลม บำรุงธาตุไฟ แก้ท้องเสีย แก้หลอดลมอักเสบ แก้นอนไม่หลับ แก้ลมบ้าหมู ขับน้ำดี ขับประจำเดือน ขับพยาธิ ขับรกหลังคลอด ทาแก้อาการปวดและอักเสบของกล้ามเนื้อ ยาขับระดู ท้องอืด ท้องเฟ้อ แน่นจุกเสียด
- ดอก รสเผ็ดร้อน ขับลมในลำไส้ให้ผายและเรอ แก้อาการคลื่นไส้ อาเจียน บำรุงธาตุ แก้จุกเสียด แน่นท้อง แก้ท้องอืดท้องเฟ้อ แก้ปวดท้อง แก้ท้องเสีย แก้เวียนศีรษะ แก้ปถวีธาตุพิการ แก้หอบหืด แก้ริดสีดวงทวาร แก้คุดทะราด ช่วยเจริญอาหาร แก้ตับพิการ แก้ไอ แก้เสมหะ น้ำลายเหนียว
- ราก รสเผ็ดร้อน แก้พิษอัมพฤกษ์อัมพาต พิษปัตคาด แก้ตัวร้อน แก้คุดทะราด (โรคติดต่อชนิดเรื้อรังซึ่งวันแรกเกิดเป็นตุ่มเล็กๆ คล้ายหัวหูดแล้วค่อยๆ โตขึ้น มีลักษณะคล้ายดอกกะหล่ำปลี) แก้ท้องร่วง ขับลมในลำไส้ แก้หอบหืด แก้เวียนศีรษะ ขับเสมหะ แก้ปวดท้อง บำรุงธาตุ ใช้ป้องกันและกำจัดศัตรูพืช แมลงศัตรูข้าวในยุ้งข้าว ด้วง มอดข้าว หนอนใยผัก หนอนกระทู้ผัก
- ใบ รสเผ็ดร้อน แก้เส้นสุมนา (โรคเส้นที่อยู่ตรงสะดือแล้วแล่นไปในอกไต่ไปลำคอออกมาที่ล้าน) แก้เส้นอัษฏากาศ (เส้นขึ้นเบื้องสูง) แก้ปวดเมื่อย แก้เส้นเอ็น แก้อ่อนเพลีย ช่วยย่อยอาหาร
ผลดีปลีแห้งใช้เป็นเครื่องเทศ ประกอบอาหาร มีรสเผ็ดร้อน ขม
