ชื่อสมุนไพร : ประคำดีควาย
ชื่ออื่นๆ : มะคำดีควาย(ทั่วไป,ภาคกลาง), มะซัก, ส้มป่อยเทศ(ภาคเหนือ), คำดีควาย(ภาคใต้), ชะแซ, ซะเหล่าด(กะเหรี่ยง)
ชื่อสามัญ : Soap Nut Tree
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Sapindus emarginatus Wall.
ชื่อวงศ์ : SAPINDACEAE
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ประคำดีควาย เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง ลำต้น ความสูงประมาณ 5-10 เมตร มีลักษณะเปลือกเป็นสีน้ำตาลอมเทา ค่อนข้างเรียบ มีเรือนยอดเป็นทรงพุ่มหนาทึบ
- ใบประคำดีควาย เป็นใบประกอบแบบขนนก ออกเรียงสลับกัน ในช่อหนึ่งจะมีใบย่อยอยู่ประมาณ 2-4 ใบ ลักษณะของใบย่อยเป็นรูปรีแกมรูปขอบขนาน ปลายใบมน โคนใบมน ส่วนขอบใบเรียบ ใบมีขนาดกว้างประมาณ 5-7 เซนติเมตร และยาวประมาณ 10-14 เซนติเมตร แผ่นใบเรียบเป็นสีเขีย
- ดอกประคำดีควาย ออกดอกเป็นช่อขนาดใหญ่ โดยจะออกบริเวณปลายกิ่ง ดอกเป็นแบบแยกเพศ แต่อยู่
บนต้นเดียวกัน ลักษณะของดอกเป็นดอกเล็กสีขาวนวลหรือเป็นสีเหลืองอ่อนๆ ในหนึ่งดอกจะมีกลีบรองดอกขนาดเล็กประมาณ 4 กลีบ โคนกลีบเชื่อมติดกัน และมีกลีบดอกประมาณ 5 กลีบ กลีบข้างนอกมีขนสั้นๆ สีน้ำตาลปนสีแดงขึ้นอยู่ประปราย ส่วนบริเวณกลางดอกมีเกสรเพศผู้อยู่ 10 อัน
- ผลประคำดีควาย ผลสดสีเขียว เมล็ดเดี่ยว ผลออกรวมกันเป็นพวง ผลย่อยมีลักษณะค่อนข้างกลม มีขนาด
เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1.5-2 เซนติเมตร ผิวผลเรียบหรืออาจมีรอยย่นที่ผลบ้าง เปลือกผลเมื่อจะเป็นสีน้ำตาลเข้มเกือบดำ ผลมีพู 3 พู และมักจะฝ่อไป 1-2 พู เนื้อในผลมีลักษณะเหนียว ใส เป็นสีน้ำตาล และมีรสหวาน ภายในผลมีเมล็ด 1 เมล็ด เมล็ดมีลักษณะกลมสีดำเป็นมัน เป็นเมล็ดที่มีเปลือกหุ้มที่แข็ง
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ผลแก่ และตากแดดจนแห้ง, ใบ, ราก, ต้น, เปลือก, ดอก, เมล็ด
สรรพคุณ ประคำดีควาย :
- ผลแก่ แก้ไข้ ดับพิษร้อนภายใน ดับพิษทุกอย่าง แก้ไข้แก้เลือด แก้หอบเนื่องจากปอดชื้น ปอดบวม แก้กาฬ แก้โรคผิวหนัง แก้พิษตานซาง แก้เสลดสุมฝีอันเปื่อยพัง แก้จุดกาฬ ผลผสมในตำรับยาร่วมกับสมุนไพรอื่นๆ รักษาโรคตัวร้อนนอนไม่หลับ นอนสะดุ้งผวา แก้สลบ แก้พิษ หัด สุกใส แก้ฝีเกลื่อน แก้ปากเปื่อย แก้สารพัดพิษ สารพัดกาฬ แก้ไข้จับเซื่องซึม แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้สารพัดไข้ทั้งปวง
- ใบ แก้พิษกาฬ ดับพิษกาฬ
- ราก แก้ริดสีดวงมองคร่อ แก้หืด ผสมในตำรับยาร่วมกับสมุนไพรอื่น ใช้แก้ฝีในท้อง
- ต้น แก้ลมคลื่นเหียน
- เปลือกต้น แก้กระษัย แก้พิษร้อน แก้พิษไข้ ผสมในตำรับยากับสมุนไพรอื่นใช้แก้ฝีหัวคว่ำ ฝีอักเสบ
- ดอก แก้พิษ เม็ดผื่นคัน
- เมล็ด แก้โรคผิวหนัง