เภสัชวัตถุ

เภสัชวัตถุ คือ วัตถุธาตุนานาชนิดที่นำมาใช้ประกอบเป็นยารักษาโรค                ตามคัมภีร์แพทย์กล่าวไว้ว่า “สรรพวัตถุต่างๆ ที่เกิดขึ้นมาในโลกนี้ล้วนเกิดขึ้นแต่ธาตุ ทั้ง 4 ย่อมเป็นยารักษาโรคได้ทั้งสิ้น” ตามคำกล่าวก็อาจจะเป็นได้ แต่จะมีสรรพคุณและประโยชน์มากน้อยอย่างไรต้องสุดแล้วแต่ชนิดของวัตถุนั้นๆ  จึงจำเป็นต้องเรียนรู้ให้ลึกซึ้งถึงรูปลักษณะ ส่วนที่ใช้ ชนิดของวัตถุธาตุอ่อนหรือแก่ เก่าหรือใหม่ สดหรือแห้ง มีคุณภาพดีหรือเลวอย่างไร เมื่อนำมาใช้แล้วจะมีสรรพคุณจริงตามตำราหรือไม่ การเอาใจใส่อย่างละเอียดและปราณีอย่างนี้ ต้องมีอยู่ประจำตัวเภสัชกรเสมอ เภสัชวัตถุจำแนกออกได้เป็น 3 ประเภท คือ ประเภทที่ 1 พืชวัตถุ ได้แก่ พรรณไม้ต่างๆ จำแนกออกได้เป็นพืชจำพวกต้น, พืชจำพวกเถา-เครือ,พืชจำพวกหัว-เหง้า,พืชจำพวกผัก และพืชจำพวกหญ้า...

ในการที่จะรู้จักเภสัชวัตถุนั้นๆ จำเป็นต้องรู้ให้ลึกซึ้งถึงรูปลักษณะพื้นฐานของวัตถุธาตุ ซึ่งมีหลักในการพิจารณาตัวยา 5 ประการ คือ รูป คือ การรู้รูปลักษณะของตัวยานั้นว่ามีรูปร่างที่ปรากฏเป็นอย่างไร ถ้าเป็นพืชวัตถุก็ต้องรู้ว่าเป็นพืชจำพวกต้น จำพวกเถา จำพวกหัว จำพวกผักหรือหญ้าว่ามีส่วนต่างๆ  เช่น ต้น ราก ใบ ดอก ผล มีรูปอย่างไร   ถ้าเป็นสัตว์วัตถุก็ต้องรู้ว่าเป็นสัตว์จำพวก สัตว์บก สัตว์น้ำ สัตว์อากาศว่ามีอวัยวะต่างๆ เช่น ขน เขา นอ เขี้ยว กระดูกมีรูปเป็นอย่างไร ถ้าเป็นธาตุวัตถุ ก็ต้องรู้ว่าเป็นธาตุสลายตัวได้ง่าย ธาตุสลายตัวได้ยากว่า มีสถานะเป็นของแข็ง ของเหลวเป็นเกล็ด...

พืชจำพวกต้น ได้แก่ พืชพรรณไม้ เป็นต้นเล็ก ต้นใหญ่ เป็นกอ เป็นพุ่ม มีแก่นบ้าง    ไม่มีแก่นบ้าง ซึ่งนิยมเรียกกันว่า ต้น ส่วนมากใช้ราก แก่น เปลือก ใบ ฝักหรือลูก จะอธิบายถึงรสและสรรพคุณของส่วนที่ใช้ทำยาดังต่อไปนี้ : กรรณิกา(กันนิกา) ไม้พุ่มขนาดใหญ่  หรือ ไม้ยืนต้นขนาดเล็ก ต้น      รสขมเย็น        สรรพคุณ  แก้ปวดศีรษะ ใบ      รสขม             สรรพคุณ  บำรุงน้ำดี ดอก    รสขมหวาน     ...

  สมุนที่เป็นพืชเศรษฐกิจในประเทศไทยนั้นมีอยู่เป็นจำนวนมาก  ทั้งที่ใช้เป็นอาหารและนำมาใช้ปรุงเป็นยารักษาโรค  ในหัวข้อนี้จึงขอยกรายชื่อมาให้ทราบพอสังเขป  ดังนี้ กระเจี๊ยบแดง             จันทนา                              บอระเพ็ด กระชาย                   เจตมูลเพลิงขาว                    ลิ้นงูเห่า กระไดลิง                  เจตมูลเพลิงแดง                    เถาปล้อง กระดอม                   เจตมูลเพลิงแดง                    บัวบกหัว กระแตไต่ไม้               ชะพลู                                บัวน้ำ  บัวสาย กระเบียน                  หญ้าชันกาด                        ปะดู่ส้ม กระพังโหม                หญ้าไซ                              เปราะป่า กระเม็งตัวเมีย            หญ้าตีนกา                          เปราะหอมขาว กำแพงเจ็ดชั้น             หญ้าน้ำนมราชสีห์                  ไผ่เหลือง กำยาน                     หญ้านาง                            ผักกาดนา กำลังเสือโคร่ง             หญ้านางแดง                      ...

การปรุงรสและตบแต่งอาหารอย่างเหมาะสม  ทำให้อาหารที่ได้มีลักษณะและรสชาติที่ชวนรับประทานอาหารของไทยทั้งคาวและหวาน  นิยมปรุงแต่งสีให้ดูสวยงาม  แต่เดิมสีที่ใช้ในการปรุงแต่งอาหารส่วนใหญ่ได้จากธรรมชาติ  คือได้จาก  ส่วนดอก  ผล  แก่น  ใบ  เหง้า  และบางครั้งก็ได้จากสัตว์  ในระยะหลังมีสีสังเคราะห์เกิดขึ้น  จึงได้มีการนำสีสังเคราะห์มาใช้ในการปรุงอาหารกันมากขึ้น  สีสังเคราะห์ที่ใช้ผสมอาหารได้จากการสังเคราะห์สานเคมีทางวิทยาศาสตร์ผ่านการค้นคว้าทดลองปรากฏว่า  หลายชนิดเป็นอันตรายต่อคนในระยะยาว  เรื่องนี้ในหลายประเทศ  เช่น  สหรัฐอเมริกา  ญี่ปุ่น  และประเทศในยุโรปได้มีการค้นคว้าเรื่องนี้อย่างกว้างขวาง  พร้อมทั่งสั่งระงับการใช้สีสังเคราะห์หลายชนิดที่ตรวจพบว่าเป็นอันตรายต่อคนทั้งระยะสั้นและระยะยาว ในเมืองไทย  จากการสุ่มตัวอย่างอาหารหลายชนิด  เช่น  ไส้กรอก  น้ำปลา  ข้าวเกรียบกุ้ง  กุ้งแห้ง  หรือขนมสำหรับเด็กตรวจแล้วพบว่าอาหารบางอย่างใส่สีผสมอาหารที่ไม่ถูกต้องตามประกาศของกระทรวงสาธารณสุข  เช่น  ใส่สีย้อมผ้าอยู่บ่อยครั้ง  เพราะสีย้อมผ้าราคาถูก  ใส่เพียงเล็กน้อยสีก็จะเด่นชัดขึ้นมา  สีสังเคราะห์จะเป็นอันตายต่อผู้บริโภค  ยางคนรับประทานเข้าไปอาจะเกิดแพ้สีอาการคล้ายแพ้ยาแอสไพริน ...

พืชจำพวกเถา- เครือ  ได้แก่  พรรณไม้ที่เป็นเถา- เครือ  เลื้อยพาดพันตามต้นไม้  ตามรั้วเลื้อยตามพื้นดิน  บางเถา- เครือ  ก็สั้น  บางเถา- เครือ  ก็ยาว  บางชนิดมีมือเกาะ  บางชนิดก็ไม่มีมือเกาะ  ซึ่งมนุษย์เรานิยมเรียกว่า  เถา  หรือ  เครือ  ที่นิยมใช้ทำยามี  ดังนี้ กรด  ไม้เถาเนื้อแข็ง เปลือกต้นและราก  รสฝาด  สรรพคุณ  แก้ท้องร่วง  บิด  แก้ปวดท้อง  จุกเสียด ผล รสฝาดเบื่อ สรรพคุณ ขับไส้เดือน ต้มเอาน้ำอม ...

พืชจำพวกหัว – เหง้า ได้แก่ พรรณไม้ที่ไม่ใช้หัวหรือเหง้าฝังลงดิน ส่วนมากเป็นพืชล้มลุก เมื่อเข้าฤดูฝน ฝนตกลงมาก็แตกหน่อออกต้นเจริญงอกงาม และเมื่อถึงฤดูแล้ง ฝนไม่มีก็เหี่ยวเฉาลง ล้มแห้งตายไป เมื่อถึงฤดูฝนก็แตกหน่อเจริญงอกงามมาใหม่อีกเป็นดังนี้เรื่อยไป บางชนิดก็ทนทานต่อความแห้งแล้งได้ดี บางชนิดทนทานต่อความแห้งแล้งไม่ค่อยได้ แล้วแต่ชนิดของพืช จะกำหนดแน่นอนไม่ได้ แต่ที่เรียกกันว่าตัวนั้น ต้องมีลักษณะกลม ถ้ายาวก็ต้องมีลักษณะกลมมากกว่า เหง้านั้น อาจเป็นลักษณะแบนเป็นปุ่มเป็นแง่งหรือยาวรี มีลักษณะต่างๆ กัน พวกหัว เช่น หัวบุก หัวกลอย และหัวกระดาด ส่วนหง้าและแง่งจะหาดูได้ง่าย เช่น เหง้าสับปะรด เหง้าข่า แง่งขิง แง่งไพล...

พืชจำพวกผัก  ได้แก่  พรรณไม้ต้นเล็ก ๆ  หรือต้นใหญ่  เป็นกอ  ตันต่ำ  ต้นสูงหรือเลื้อยไปอยู่บนบกก็มี  อยู่ในน้ำก็มี  บางชนิดใช้เป็นอาหารได้  และนิยมเรียกว่า  ผัก  ดังตัวอย่างต่อไปนี้   ผักกระชับ  เป็นไม้พุ่มขนาดย่อม (ซักบ้อเช้า) ราก  รสจืดเย็น  สรรพคุณ  ระงับความร้อน  แก้ไข้  ขับปัสสาวะ   ผักกระเฉด  (ผักรู้นอน)  เป็นไม้เลื้อย ใบ  และ  นม  รสเย็น  สรรพคุณ  แก้ไข้ตัวร้อน  ถอนพิษอักเสบ   ผักกระโฉม ใบ  รสเย็น  สรรพคุณ  แก้ไข้พิษ  ไข้ตัวร้อน  ไข้หวัด  แก้ปวดศีรษะ   ผัดกาด ...

พืชจำพวกหญ้า  ได้แก่  พรรณไม้ที่เป็นกอ  เป็นเถา  หรือเป็นต้นก็มี  มีทั้งเกิดอยู่บนบก  ในน้ำ  เกิดขึ้นบนเนินผา  กำแพงโบสถ์และบนเจดีย์เก่า ๆ  นำมาใช้เป็นอาหารสัตว์  และปรุงเป็นยาได้  ดังตัวอย่างต่อไปนี้ กกลังกา  (กกขนาก)  พวกหญ้าต้นกลม  หรือสามเหลี่ยมมน ต้น  รสจืดเย็นขมน้อย  สรรพคุณ  ขับน้ำดีได้ตกลงลำไส้ ใบ  รสเย็นเบื่อ  สรรพคุณ  ฆ่าพยาธิ ดอก  รสฝาดเย็น  สรรพคุณ  แก้แผลเปื่อยพุพองในปาก ราก  รสขมเอียน  สรรพคุณ  แก้ช้ำใน  ขับโลหิตเน่าเสียให้ออกจากร่างกาย หัว ...

สัตว์บก ได้แก่  สัตว์ที่อาศัยอยู่บนบก  และหากินบนบก ตัวอย่าง แมลงสาบ ใช้มูลประกอบยา  สรรพคุณ  แก้ลิ้นขาวเป็นฝ้า  เป็นละออง แก้เม็ดยอด ในปาก แก้ฟกบวมที่มีพิษร้อน แก้กามโรค  (ต้องคั่วหรือสุมก่อนปรุง) กวาง เขาแก่ สรรพคุณ  แก้ไขกาฬ  ไข้พิษ  เขาอ่อนบำรุงร่างกาย บำรุงกำลัง บำรุงความกำหนัด  ถอนพิษผิดสำแดง วัวป่า เขาวัว  สรรพคุณ  แก้ตัวร้อน ดับพิษไข้ แก้พิษกาฬ ถอนพิษผิดสำแดง ตับบำรุง   ร่างกาย บำรุงตับดี แก้ดีซ่าน บำรุงน้ำดี บำรุงโลหิต...