สมุนไพรในงานสาธารณสุขมูลฐาน

ขี้เหล็ก : Cassia siamea Britt. ส่วนที่ใช้ : ใบอ่อนและดอก สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา : ในใบอ่อนและดอกมีสาร Barakol ซึ่งเป็นสารจำพวก Chromone ในใบพบสารแอนทราควิโนนหลายชนิด เช่น Rhein, Sennoside, Chrysophanol, Aloe-emodin เป็นต้น ใบมีฤทธิ์เป็นยาระบาย และสารสกัดจากใบด้วยแอลกอฮอล์มีฤทธิ์สงบประสาท ทำให้นอนหลับดี ขนาดและวิธีใช้ : ใช้ใบขี้เหล็ก 4-5 กำมือต้มเอาน้ำดื่ม ก่อนอาหารหรือเวลามีอาการขี้เหล็กนอกจากจะจะมีสรรพคุณเป็นยาระบายแล้ว ยังมีสรรพคุณช่วยลดอาการนอนไม่หลับได้อีกด้วย แต่ได้มีข่าวเกี่ยวกับตำรับยาขี้เหล็กว่าได้ถูกถอนออกจากบัญชียา       เนื่องจากพบผลข้างเคียงว่า จะรบกวนการทำงานของตับ หากรับประทานติดต่อกัน เป็นระยะเวลานานแต่ในใบขี้เหล็กสามารถรับประทานเป็นอาหารได้โดยไม่เกิด อันตราย เช่น แกงขี้เหล็ก...

ทับทิม : Punica granatum Linn. ส่วนที่ใช้ : เปลือกผลแห้ง สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา  เปลือกผลมีแทนนินประมาณ 22-25 % กรด gallotanic 28 % สารดังกล่าวนี้มีฤทธิ์รักษาอาการท้องเดินได้ ขนาดและวิธีใช้ : เปลือกทับทิมใช้เป็นยาแก้ท้องเดินและบิด มีวิธีใช้คือใช้เปลือกผลแห้งประมาณ 1 ใน 4 ของผล ฝนกับน้ำปูนใสให้ข้นๆ รับประทานครั้งละ 1-2 ช้อนแกง หรือต้มกับน้ำปูนใสแล้วดื่มน้ำที่ต้มก็ได้

ฟ้าทะลายโจร : Andrographis paniculata Wall.ex Nees. ส่วนที่ใช้ : ใบและลำต้น สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา  สารสำคัญที่ออกฤทธิ์คือสารกลุ่ม Lactone เช่น andrographolide, deoxy-andrographolide, neoandrographolide, dehydroandrographolide เป็นต้น ฟ้าทะลายโจรสามารถยับยั้งเชื้อแบคทีเรียซึ่งเป็นสาเหตุของการเกิดหนองได้ แบคทีเรียที่เป็นสาเหตุของโรคท้องร่วง และโรคทางเดินหายใจ ขนาดและวิธีใช้ : ใบฟ้าทะลายโจรมีวิธีใช้ 2 วิธีคือ ยาลูกกลอน นำใบสดล้างให้สะอาด ผึ่งลมให้แห้ง บดเป็นผงให้ละเอียดปั้นกับน้ำผึ้งเป็นลูกกลอน เก็บไว้ในขวดแห้งมิดชิด รับประทานครั้งละ 1.5 กรัมวันละ 4 ครั้ง ก่อนอาหารและก่อนนอน ...

ขมิ้นชัน ชื่อท้องถิ่น : ขมิ้น (ทั่วไป) , ขมิ้นแกง , ขมิ้นหยวก , ขมิ้นหัว (เชียงใหม่) ขี้มิ้น , หมิ้น (ภาคใต้) , ตายอ (กะเหรี่ยง – กำแพงเพรช) , ละยอ (กะเหรี่ยง – แม่ฮ่องสอน) ลักษณะของพืช : พืชล้มลุกที่มีเหง้าอยู่ใต้ดิน  เนื้อในของเหง้าขมิ้นสีเหลืองเข้มจน สีแสดจัด  มีกลิ่นหอมเฉพาะตัวใบรูปเรียวยาว  ปลายแหลม  คล้ายใบพุทธรักษา  มีก้านช่อแทงจากเหง้าโดยตรง  ดอกมีสีขาวอมเหลือง  มีกลีบประดับสีเขียวอมชมพู ส่วนที่ใช้เป็นยา  ...

กระเทียม : Allium sativum Linn. ส่วนที่ใช้ : หัวใต้ดิน ขนาดและวิธีใช้ : ทำโดยฝานกลีบกระเทียมแล้วนำมาถูบ่อย ๆ หรือตำคั้นน้ำทาบริเวณที่เป็น ทาบ่อยๆ หรือวันละ 3-4 ครั้ง เมื่อหายแล้ว ทาต่ออีก 7 วัน

ข่อย : Streblus asper Lour. ส่วนที่ใช้ : เปลือกต้นสด ขนาดและวิธีใช้ : ใช้เปลือกต้นสดขาดประมาณ 1 ฝ่ามือ สับเป็นชิ้นต้มกับน้ำพอควรใส่เกลือเล็กน้อย ต้มนาน 10-15 นาที เอาน้ำมาอมบ่อยๆ

ฟักทอง : Cucurbita moschata C. pepo Linn. ส่วนที่ใช้ : เมล็ดฟักทองแก่ ขนาดและวิธีใช้ : เมล็ดฟักทอง ประมาณ 60 กรัม ทุบให้แตกผสมกับน้ำตาลและนมหรือน้ำที่เติมลงไป จนได้ปริมาณ 500 มิลลิลิตร แบ่งรับประทาน 3 ครั้งห่างกันทุก 2 ชั่วโมง หลังจากให้ยาแล้วประมาณ 2 ชั่วโมง ก็รับประทานน้ำมันละหุ่งระบายตาม นิยมใช้ฆ่าพยาธิตัวตืด

มะขามแขก : Cassia angustifolia Vahl. ส่วนที่ใช้ : ใบและฝักแห้ง สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา: ใบและฝักมะขามแขกมีสารกลุ่มแอนทราควิโนนหลายชนิดเช่น Sennoside A, B, C และ D, Emodin, Rhein เป็นต้น สารแอนทราควิโนนมีฤทธิ์กระตุ้นการบีบตัวของลำไส้ ขนาดและวิธีใช้ : ใช้ใบแห้ง 1-2 กำมือ (3-10 กรัม) ต้มกับน้ำดื่ม หรือใช้วิธีบดเป็นผงชงน้ำดื่ม ข้อห้าม : ผู้หญิงท้องหรือมีประจำเดือนห้ามรับประทาน

กล้วย : Musa sapientum Linn. (Moraceae) ส่วนที่ใช้ : ผลกล้วยดิบ/ห่าม สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา  กล้วยดิบประกอบด้วยสารสำคัญหลายชนิดเช่น  Tannin, Serotonin, Dopaamin เป็นต้น ผงกล้วยดิบสามารถป้องกันและรักษาโรคแผลในกระเพาะอาหารได้ โดยการไปกระตุ้นให้เซลล์ในเยื่อบุกระเพาะหลั่งสารพวก mucin ออกมาเคลือบแผลในกระเพาะอาหาร ขนาดและวิธีใช้ : กล้วยน้ำว้าดิบฝานเป็นแว่นตากแดด อบให้แห้ง บดเป็นผงรับประทานโดยนำมาชงกับน้ำหรือผสมน้ำผึ้ง 1 ช้อนโต๊ะดื่ม หรือนำผงกล้วยดิบมาปั้นเป็นลูกกลอน รับประทานครั้งละ 4 เม็ด วันละ 4 ครั้ง ก่อนอาหารและก่อนนอน อาจมีอาการท้องอืดเฟ้อจากการรับประทานกล้วยดิบ สามารถป้องกันได้โดยใช้ร่วมกับยาขับลม เช่น...

พญายอ : Clinacanthus nutan (Burm.f) Lindau ส่วนที่ใช้ : ใบ ขนาดและวิธีใช้: ใช้ใบสด 10-15 ใบ ล้างให้สะอาดใส่ในครกยาตำให้ละเอียด เติมเหล้าขาวพอชุ่มยา ใช้น้ำและกากทาบริเวณที่อาการเริม งูสวัด ทาซ้ำบ่อยๆจนหาย