สมุนไพรในงานสาธารณสุขมูลฐาน

ชื่อท้องถิ่น หอมเทียม (เหนือ), กระเทียม หัวเทียม (ภาคใต้), กระเทียมขาว (อุดรธานี),หอมขาว(อุดรธานี), กระเทียม (กลาง), ปะเซวา (กะเหรี่ยง – แม่ฮ่องสอน) ลักษณะของพืช พืชล้มลุก มีลำต้นใต้ดิน เรียกว่า หัว หัวมีกลีบย่อยหลายกลีบ ติดกันแน่น เนื้อสีขาว มีกลิ่นฉุนเฉพาะ บางครั้งในหนึ่งหัวมีกลีบเดียว เรียก...

ข่อย : Streblus asper Lour. ส่วนที่ใช้ : เปลือกต้นสด ขนาดและวิธีใช้ : ใช้เปลือกต้นสดขาดประมาณ 1 ฝ่ามือ สับเป็นชิ้นต้มกับน้ำพอควรใส่เกลือเล็กน้อย ต้มนาน 10-15 นาที เอาน้ำมาอมบ่อยๆ

ฟักทอง : Cucurbita moschata C. pepo Linn. ส่วนที่ใช้ : เมล็ดฟักทองแก่ ขนาดและวิธีใช้ : เมล็ดฟักทอง ประมาณ 60 กรัม ทุบให้แตกผสมกับน้ำตาลและนมหรือน้ำที่เติมลงไป จนได้ปริมาณ 500 มิลลิลิตร แบ่งรับประทาน 3 ครั้งห่างกันทุก 2 ชั่วโมง หลังจากให้ยาแล้วประมาณ...

มะขามแขก : Cassia angustifolia Vahl. ส่วนที่ใช้ : ใบและฝักแห้ง สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา: ใบและฝักมะขามแขกมีสารกลุ่มแอนทราควิโนนหลายชนิดเช่น Sennoside A, B, C และ D, Emodin, Rhein เป็นต้น สารแอนทราควิโนนมีฤทธิ์กระตุ้นการบีบตัวของลำไส้ ขนาดและวิธีใช้ : ใช้ใบแห้ง 1-2 กำมือ (3-10 กรัม)...

กล้วย : Musa sapientum Linn. (Moraceae) ส่วนที่ใช้ : ผลกล้วยดิบ/ห่าม สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา  กล้วยดิบประกอบด้วยสารสำคัญหลายชนิดเช่น  Tannin, Serotonin, Dopaamin เป็นต้น ผงกล้วยดิบสามารถป้องกันและรักษาโรคแผลในกระเพาะอาหารได้ โดยการไปกระตุ้นให้เซลล์ในเยื่อบุกระเพาะหลั่งสารพวก mucin ออกมาเคลือบแผลในกระเพาะอาหาร ขนาดและวิธีใช้ : กล้วยน้ำว้าดิบฝานเป็นแว่นตากแดด อบให้แห้ง บดเป็นผงรับประทานโดยนำมาชงกับน้ำหรือผสมน้ำผึ้ง 1 ช้อนโต๊ะดื่ม หรือนำผงกล้วยดิบมาปั้นเป็นลูกกลอน...

สีเสียดเหนือ : Acacia catechu (Linn.t) Willd. ส่วนที่ใช้ : ก้อนสีเสียด (ก้อนสีเสียดเป็นสิ่งสกัดที่ได้จากการนำเนื้อไม้มาตัดให้เป็นชิ้นเล็กๆ ต้มกับน้ำกรอง และเคี่ยวให้งวด จนเหลือก้อนแข็ง สีดำ และเป็นเงา สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา  ก้อนสีเสียดมีสารแทนนินสูง มีฤทธิ์ฝาดสมาน ฆ่าเชื้อแบคทีเรีย ขนาดและวิธีใช้ : ก้อนสีเสียดช่วยฝาดสมานแก้ท้องเดิน ใช้ผงครั้งละ 1/3-1/2 ช้อนชา ต้มเอาน้ำดื่ม

ทองพันชั่ง : Rhinacanthus nasutus Kurz. ส่วนที่ใช้ : ใบหรือราก สดหรือแห้ง ขนาดและวิธีใช้ : ใบหรือรากสดหรือแห้งของทองพันชั่งตำให้ละเอียด แช่เหล้าหรือแอลกอฮอล์พอท่วมยาและทิ้งไว้ 7 วัน นำมาทาบริเวณที่เป็นบ่อยๆ หรือวันละ 3-4 ครั้งจนกว่าจะหาย เมื่อหายแล้วทาต่ออีก 7 วัน

ผักคราดหัวแหวน : Spilanthes acmella (Linn.) Murr. ส่วนที่ใช้ : ดอกสด ขนาดและวิธีใช้ : ดอกสดปริมาณพอเหมาะตำกับเกลืออมหรือกัดไว้บริเวณที่ปวด

พญายอ : Clinacanthus nutan (Burm.f) Lindau ส่วนที่ใช้ : ใบ ขนาดและวิธีใช้: ใช้ใบสด 10-15 ใบ ล้างให้สะอาดใส่ในครกยาตำให้ละเอียด เติมเหล้าขาวพอชุ่มยา ใช้น้ำและกากทาบริเวณที่อาการเริม งูสวัด ทาซ้ำบ่อยๆจนหาย

มังคุด : Garcinia mangostana Linn. ส่วนที่ใช้ : เปลือกผลแห้ง สารสำคัญและฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา  เปลือกผลมีแทนนิน 8.75-10.5 % มีฤทธิ์แก้อาการท้องเดิน มีฤทธิ์สมานแผล มีฤทธิ์ฆ่าเชื้อแบคทีเรียที่เป็นสาเหตุการเกิดหนอง และมีฤทธิ์ลดการอักเสบ ขนาดและวิธีใช้ : เปลือกผลแห้ง ประมาณครึ่งผล ย่างไฟให้เกรียม ฝนกับน้ำปูนใสประมาณครึ่งแก้ว หรือบดเป็นผงละลายน้ำข้าว หรือน้ำสุกดื่มทุก 2 ชั่วโมง